2001 a Space Odyssey : Κατσαβιδιάζοντας τον HAL 9000.

by Αντρέι Κοτσεργκίν 

‘Look Dave, I can see you’re really upset about this. I honestly think you ought to sit down calmly, take a stress pill, and think things over.’

• HAL 9000 

 

Ανέκαθεν έβρισκα μια τραγική ειρωνεία στον τρόπο που ο αποφασισμένος θνητός Dave σκοτώνει την τεχνητή νοημοσύνη ονόματι HAL 9000 στο σπουδαίο και διαχρονικό 2001 a Space Odyssey του τιτάνα Stanley Kubrick.

Εδώ ο Dave καλείται να εξοντώσει το πιο σπουδαίο τεχνολογικό επίτευγμα του ανθρώπινου είδους επιστρατεύοντας ως ‘όπλο‘ ένα πενιχρό κατσαβίδι. Ναι ο τύπος αυτός ‘κατσαβιδιάζει‘ εν ψυχρώ μια προχωρημένη δημιουργία ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που ένας πρεζέμπορας ή ένας παρανοϊκός θα σκότωνε εν βρασμό ψυχής έναν άλλον άνθρωπο.

Μήπως τελικά όσο μπροστά και αν προχωρήσουμε ως είδος στο τέλος μονάχα τα απλά και βασικά αγαθά και υλικά μας είναι εκείνα τα οποία μπορούμε πραγματικά να εμπιστευτούμε και να τα αξιοποιήσουμε σε μια στιγμή επιτακτικής ανάγκης ?

Πως αντιλαμβάνεται ο Kubrick την εξέλιξη του είδους μας ? Την παρουσιάζει με πεσιμισμό και μηδενισμό ή κάνει μια αισιόδοξη απεικόνιση της ανθρωπότητας και της προόδου που συνεχώς επιδεικνύει ? 

Η Οδύσσεια του διαστήματος στην οποία μας έστειλε ο σκηνοθέτης της το 1968 μέχρι και σήμερα συνεχίζει να αποτελεί μια από τις πιο ιντρικγαδόρικες ταινίες που έχουμε δει. Ένα φιλμ που αιχμαλωτίζει τόσο τα μάτια όσο και το μυαλό σου με έναν ανεπανάληπτο τρόπο όχι μονάχα χάρη στην άκρως γοητευτική αισθητική του αλλά και λόγο των πολύ δυνατών ερωτημάτων που σου θέτει μέσω της πλοκής του. Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα ποτέ δεν μπορούν να είναι απόλυτες οι ξεκάθαρες. Ναι το 2001 είναι από εκείνα τα φιλμ – σαδιστές που ως θεατή σε προκαλούν συνεχώς όσες φορές και αν τα παρακολουθήσεις.

Και για αυτό μέχρι και σήμερα θεωρείται ως το απόλυτο ‘κόσμημα’ του κινηματογράφου επιστημονικής φαντασίας και όχι μόνο… 

 ‘Μια ηχώ μέσα από τον χρόνο’ 

Μονάχα ποιητικά θα μπορούσε να περιγράψει κανείς το φιλμ του Kubrick. Εδώ ο σκηνοθέτης κάνει μια , σχεδόν κλινική, μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης. Από την άλλη ως θεατές ποτέ μας δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το 2001 σαν κυνικοί μελετητές. Όσοι αιώνες και αν περάσουν, όσο και αν εξελιχθούμε, ποτέ μας δεν θα μπορέσουμε να δώσουμε μια απόλυτη ερμηνεία στους μαύρους μονόλιθους του σκηνοθέτη. Για καθέναν μας θα έχουν την δική τους μοναδική και ιδιαίτερη σημασία.

Σύμφωνα με το περιοδικό Rolling Stone σε μια από τις πρώτες προβολές της ταινίας ένας νεαρός θεατής βλέποντας τον μονόλιθο να κάνει την εμφάνιση του στο φινάλε της ταινίας σηκώθηκε όρθιος και άρχισε να ουρλιάζει ‘It’s God, It’s God !’ και στην συνέχεια … διαπέρασε κυριολεκτικά την κινηματογραφική οθόνη ! Η ψυχεδέλεια και το mind fuck σε όλο τους το παρανοϊκό μεγαλείο.

Οπτικά το 2001 παραμένει όχι μονάχα εντελώς ανέπαφο αλλά κατά έναν διαολεμένο τρόπο καταλήγει να φαντάζει πολύ μπροστά ακόμη και από την τωρινή εποχή μας. Ο Kubrick παντρεύοντας το ρετρό και το μπαρόκ με το φουτουριστικό εξασφάλισε στην ταινία του την κινηματογραφική αθανασία στο κομμάτι της εικόνας.

Όμως εκείνο που καθιστά το 2001 ένα τόσο διαχρονικό και σπουδαίο φιλμ είναι οι εικόνες που κατορθώνει να σχηματίσει μέσα στο μυαλό μας. Εικόνες τις οποίες ποτέ μας δεν βλέπουμε στην οθόνη και όμως ύστερα από κάθε προβολή αυτής της ταινίας τις σχηματίζουμε κάπου στο υποσυνείδητο μας. Οι εικόνες αυτές μεταφράζονται σε ερωτήματα τα οποία προέρχονται από ορισμένες σκηνές της ταινίας οι οποίες είναι ανοιχτές σε ποικίλες ερμηνείες.

Προφανώς το αλληγορικό και ‘παράξενο‘ φινάλε είναι η πρώτη που μας έρχεται στο μυαλό…

 

Δεν θα μπω στην διαδικασία να αναλύσω τι συμβολίζει αυτό το φινάλε επειδή πολύ απλά ανάθεμα με και αν ξέρω. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης αρνούνταν πεισματικά να μας δώσει έναν ‘λεκτικό χάρτη’ της ταινίας του επειδή επιθυμούσε ο καθένας μας να δώσει τα δικά του νοήματα στο φιλοσοφικό και αλληγορικό περιεχόμενο της ταινίας του και να μην νιώθει ο θεατής υποχρεωμένος να επιδιώκει να βρει ένα συγκεκριμένο νόημα και σε περίπτωση που αποτύχει να το εντοπίσει να νιώθει πως απέτυχε να καταλάβει την ταινία.

Ναι, ναι προσωπικά έχω τις θεωρίες μου όμως κάθε φορά που ξαναβλέπω αυτό το φιλμ αυτές αλλάζουν εντελώς. Αν καθόμουν να καταγράψω αυτές τις σκέψεις και τις θεωρίες μου εδώ μέσα το αποτέλεσμα πιθανόν θα ήταν την επόμενη φορά που θα ξανάβλεπα αυτή την ταινία στην συνέχεια να μπω εδώ μέσα , να σβήσω όλα όσα έγραψα και να γράψω ένα νέο κείμενο γύρω από τις νέες μου σκέψεις σχετικά με τα ‘βαθιά νοήματα’ του 2001. Αυτή την διαδικασία θα ήμουν καταδικασμένος να την επαναλαμβάνω ξανά και ξανά σας ένας Σίσυφος που σπρώχνει απάνω στην κορυφή ενός βουνού τον βράχο του μόνο και μόνο ώστε εκείνος να κυλήσει ξανά κάτω και φτου από την αρχή…

Εκείνο όμως που πάντα με συνάρπαζε στο 2001 είναι το πιο ‘τεχνητό’ κομμάτι της πλοκής και αναφέρομαι φυσικά στον υπέροχο και εξαιρετικά μούλο HAL 9000 !

Το κομπιούτερ αυτό είναι η τεχνητή νοημοσύνη που αναδεικνύει υπέροχα αλλά και φοβερά τόσο την εξέλιξη που έχουμε κάνει ως είδος όσο και την μεγαλομανία μας που πιθανότατα αργά ή γρήγορα θα αποδειχτεί εντελώς αυτοκαταστροφική. Ανάμεσα στον προϊστορικό πίθηκο που ανακάλυψε ότι ένα κομμάτι οστού μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ή και όπλο μέχρι τον άνθρωπο του σήμερα αλλά και του αύριο το άλμα προόδου που κάναμε ως είδος φαντάζει πραγματικά σπουδαίο αλλά και τρομερό. Όταν ένας από τους πιθήκους πετάει ένα από τα οστά στον αέρα εκείνο μεταμορφώνεται σε μια διαστημική άκατο.

Μέσα από το πιο γρήγορο ‘flash forward’ της ιστορίας του σινεμά ο σκηνοθέτης μας δείχνει πόσο δρόμο κατορθώσαμε να διανύσουμε…

 

Στην συνέχεια ο Kubrick μας συστήνει στους αμίλητους πρωταγωνιστές του οι οποίοι αντίθετα με τους προϊστορικούς προγόνους του φαντάζουν παντελώς ανέκφραστοι και ξεγυμνωμένοι από κάθε συναίσθημα. Ο σκηνοθέτης αντί να μας συστήσει σε αυτούς τους χαρακτήρες προτιμά να μας δείξει τον σχεδιασμό της διαστημικής καμπίνας, των στολών  αλλά και τα εφέ από την έλλειψη της βαρύτητας. Οι σκηνές αυτές είναι τόσο δυνατές που σχεδόν σε πείθουν ότι η παράλογη θεωρία ότι ο Kubrick σκηνοθέτησε την προσσελήνωση των Armstrong και Aldrin είναι αληθινή !

Εδώ οφείλουμε να εξυμνήσουμε τον περίφημο δημιουργικό ψυχαναγκασμό του σκηνοθέτη που γύρναγε τις σκηνές ξανά και ξανά και ξανά μέχρι να σιγουρευτεί ότι όλα έδειχναν τόσο τέλεια όσο τα οραματιζόταν. Τα πάντα σε αυτή την ταινία, από το ύφασμα των στολών μέχρι και τα έπιπλα αποτελούν επιλογές του σκηνοθέτη της.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Οδύσσεια του Ομήρου αποτέλεσε μια από τις εμπνεύσεις για το σενάριο του 2001. Όπως είχε δηλώσει ο σκηνοθέτης :

‘ Για τους Έλληνες οι αχανείς ωκεανοί πρέπει να είχαν την ίδια αίσθηση μυστηρίου και απομόνωσης που έχει το διάστημα για την δική μας γενιά’. 

Σπουδαία δουλεία έχει γίνει και στο μουσικό κομμάτι. Αρχικά ο σκηνοθέτης προσέγγισε τους PINK FLOYD ώστε να γράψουν την μουσική της ταινίας, μια απόλυτα ιδανική επιλογή, όμως η συνεργασία δεν ευδοκίμησε λόγο των υποχρεώσεων που είχε τότε η μπάντα. Στην συνέχεια έβαλε τον συνθέτη Alex North να γράψει την μουσική όμως τελευταία στιγμή πήρε την λαμπρή απόφαση να ντύσει την Οδύσσεια του με την μουσική σπουδαίων κλασσικών συνθετών όπως ήταν ο Richard Strauss. Ο North έμαθε ότι οι συνθέσεις του ‘κόπηκαν’ όταν είδε για πρώτη φορά το φιλμ όμως το τελικό αποτέλεσμα δείχνει και ακούγεται τόσο σπουδαίο που πραγματικά δεν γίνεται να κατηγορήσει κανείς τον Kubrick για αυτή του την επιλογή.

Μιλώντας περί ‘μουσικής‘ o ηθοποιός Douglas Rain έκανε άρτια δουλεία όσον αφορά την αποτύπωση της φωνής του HAL 9000. H φωνή του υπολογιστή διακρίνεται από ψυχραιμία και μια φιλική τυπικότητα. Τα λόγια του αποπνέουν την αίσθηση της ηρεμίας και του απόλυτου ελέγχου. Σου θυμίζει μια μίξη μεταξύ ενός μπάτλερ και ενός ψυχαναλυτή όπως είχε γράψει πολύ εύστοχα κάποτε ο συγγραφέας Scott Brave. Ο Rain ηχογράφησε όλες τις ατάκες του μέσα σε ένα διήμερο, δίχως καν να έχει δει έστω και μια σκηνή από την ταινία. Δεν είχε την παραμικρή εικόνα για το πως μοιάζει ο ‘χαρακτήρας’ του , η μόνη βοήθεια που είχε ήταν ένας Stanley Kubrick να κάθεται πάνω από το κεφάλι του και να του εξηγεί τις σκηνές του. Η συνταγή αυτή λειτούργησε τέλεια.

‘I know I’ve made some very poor decisions recently, but I can give you my complete assurance that my work will be back to normal..’ απόλυτα ειλικρινής και καθυσηχαστικός , έτσι ακούγεται ο Rain ως HAL παραδίδοντας αυτή την ατάκα δίνοντας μας την αίσθηση ότι ο υπολογιστής αυτός είναι ένα γνήσιο μέλος του πληρώματος. Αργότερα όταν η υπόθεση παίρνει μια απρόσμενη τροπή ακούμε τον HAL να μας δηλώνει : ‘I think you know what the problem is just as well as I do.’ και ο σαρκαστικός του τόνος μας δίνει την εικόνα ενός ευγενικού ψυχοπαθή και τότε είναι που τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται εξαιρετικά τρομαχτικά. Ο Anthony Hopkins στο παρελθόν έχει δηλώσει ότι βάσισε την φωνή του Serial Killer Hannibal Lecter επάνω στην φωνή του HAL και αυτό τα λέει όλα νομίζω…

Επιστρέφοντας στην πλοκή το  θνητό πλήρωμα αποτελείται από πέντε άτομα συνολικά εκ των οποίων οι τρεις βρίσκονται σε φάση cryosleep. Οι δυο ‘ξύπνιοι‘ είναι οι δόκτορες David Bowman και Frank Poole. Όμως το αληθινό ‘μυαλό‘ της αποστολής είναι το κομπιούτερ ονόματι HAL 9000 που είναι ουσιαστικά μια τεχνητή νοημοσύνη που έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να φαίνεται ότι έχει μια ανθρώπινη προσωπικότητα.

Ο Kubrick ποτέ του δεν δίνει στον HAL ένα ‘σώμα‘ , κάποιο εξωτερικό θνητό χαρακτηριστικό και όμως αυτός ο υπολογιστής φαντάζει περισσότερο ‘άνθρωπος‘ και από το ίδιο το πλήρωμα.

‘Foolproof and incapable of error…’ 

Έτσι περιγράφει ο HAL τον ίδιο του τον εαυτό στους δυο άντρες και κατευθείαν επιδεικνύει το πιο διαχρονικό, γνώριμο και βασικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό :

Την αυταρέσκεια. 

Όμως να που τελικά αποδεικνύεται ότι ο HAL δεν είναι και τόσο ‘αλάνθαστος‘ όσο ισχυρίζεται. Ένα τεχνικό λάθος στέκεται ως η αιτία αντιπαράθεσης μεταξύ του θνητού πληρώματος και του HAL. Οι δυο άντρες αποδίδουν το σφάλμα σε μια δυσλειτουργία του μηχανικού ‘συντρόφου‘ τους όμως  HAL  έχει αντίθετη γνώμη και χαρακτηρίζει την βλάβη ως ‘ανθρώπινο λάθος’. Οι Bowman και Poole όντας ανήσυχοι από την ‘εκκεντρική‘ συμπεριφορά του υπολογιστή αποφασίζουν να αποσυνδέσουν τον HAL σε περίπτωση που εκείνος έχει κάνει λάθος. Όμως ο HAL τους παρακολουθεί και διαβάζει τα χείλη τους. Ο υπολογιστής δεν είναι καθόλου χαρούμενος με αυτά που ‘ακούει’…

Η κίνηση του HAL να αποσυνδέσει τα μηχανήματα υποστήριξης ζωής του κοιμισμένου πληρώματος και να στείλει τρεις ψυχές σε έναν … μόνιμο ‘ύπνο‘ είναι ένα από τα πιο ψυχρά και μελετημένα φονικά που έχω δει ποτέ μου σε ταινία. Λίγες στιγμές πιο πριν έχουμε δει τον HAL να ξαποστέλνει και τον Poole σε έναν φριχτό θάνατο μέσα στο απόλυτο κενό και την ησυχία του διαστήματος. Σε αυτές τις σεκάνς ο υπολογιστής φαντάζει να εξελίσσεται στον πιο ανελέητο και μεθοδικό Serial Killer.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Kubrick η αιτία πίσω από τις αποτρόπαιες πράξεις του HAL συναντάται στην αδυναμία του να αποδεχτεί τα στοιχεία της αποτυχίας του. Ο HAL ‘γεννήθηκε‘ ώστε να είναι τέλειος και αλάνθαστος και όταν αποτυγχάνει να το κάνει αυτό παθαίνει μια οξεία ‘συναισθηματική κρίση‘. Ακριβώς σαν ένας άνθρωπος που για πολλά χρόνια είναι ‘τέλειος‘ στην δουλεία του και όταν ξαφνικά μια μέρα κάνει ένα λάθος τρελαίνεται επειδή πολύ απλά αδυνατεί να αποδεχτεί το γεγονός ότι έκανε ένα λάθος. Όμως παρά την εξήγηση που μας δίνει ο σκηνοθέτης η αλήθεια είναι ότι ο καθένας μας μπορεί να ερμηνεύσει τα πεπραγμένα του HAL με ποικίλους τρόπους. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον HAL ως ένα ‘ Τέρας του Φρανκενστάιν’ ή να αποδώσουμε την δυσλειτουργία του στο γεγονός ότι ήταν εξαρχής προγραμματισμένος να αποκρύψει την αληθινή φύση της αποστολής από το υπόλοιπο πλήρωμα.

Ο διαβόητος κριτικός Roger Ebert είχε γράψει ότι ο HAL ,το υποτιθέμενο ‘τέλειο κομπιούτερ’ , στην πραγματικότητα είναι ο πιο ‘ανθρώπινος‘ χαρακτήρας της ταινίας. Και διάολε έχει απόλυτο δίκαιο. Η ‘ανθρωπιά’ του HAL συναντάται από τα ‘λάθη‘ που κάνει , από την προσπάθεια του να τα απαρνηθεί ή να τα καλύψει και φυσικά από την έντονη συναισθηματική αντίδραση του απέναντι στον επερχόμενο ‘θάνατο‘ του από τα χέρια ή πιο σωστά το κατσαβίδι του Dave…

 

‘I’m afraid. I’m afraid, Dave. Dave, my mind is going. I can feel it. I can feel it. My mind is going. There is no question about it. I can feel it. I can feel it. I can feel it. I’m a… fraid. Good afternoon, gentlemen. I am a HAL 9000 computer. I became operational at the H.A.L. plant in Urbana, Illinois on the 12th of January 1992. My instructor was Mr. Langley, and he taught me to sing a song. If you’d like to hear it I can sing it for you…’

To ‘κατσαβίδιασμα‘ του HAL και το ‘κύκνειο άσμα’ του μέχρι και σήμερα αποτελούν ένα από τα πιο σκληρά και σκατόψυχα σινε-θανατικά που έχω δει ποτέ μου. Οπτικά ο HAL δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια κόκκινη κουκκίδα, ένα τεχνητό ‘μάτι‘ στον τοίχο και όμως αυτή η φωνή και τα τελευταία της λόγια μπορούν πραγματικά να σε στοιχειώσουν και να σε κάνουν να θρηνήσεις ως θεατής για τον χαμό της. Έστω και αν όλα όσα έκανε λίγες στιγμές πιο πριν μπορούν να χαρακτηριστούν ως ‘αποτρόπαια‘. Διαφορετικές ερμηνείες μπορούν να αποδοθούν και στην συμπεριφορά που επιδεικνύει ο υπολογιστής στις τελευταίες στιγμές της ύπαρξης του. Τι σημαίνει το τραγούδι του HAL ? Είναι μια ύπουλη ή απελπισμένη προσπάθεια να μεταπείσει τον Dave ώστε να τον αφήσει να ‘ζήσει’ ή απλά είναι τα τελευταία λόγια μιας οντότητας που καταλαβαίνει ότι ήρθε το τέλος της ?

Ο σαδιστής Kubrick ανάγκασε τον Rain να τραγουδήσει γύρω στις 50 φορές και τελικά κράτησε την πρώτη ηχογράφηση ! Το τραγούδι του HAL μας δίνει μια τόσο πανίσχυρη σκηνή που ως θεατή θα σε βάλει σε μια κατάσταση απόλυτης αμηχανίας. Εδώ ο HAL φαντάζει τόσο ευάλωτος και ανθρώπινος που σε αναγκάζει να συμπάσχεις μαζί του και να ανταποκριθείς συναισθηματικά στον θάνατο μιας μηχανής ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που θα αντιμετώπιζες την απώλεια ενός ανθρώπου.

Φυσικά κλείνοντας δεν γίνεται να μην αποδώσουμε και τα εύσημα στον συγγραφέα Arthur C. Clarke που προσυπέγραψε το σενάριο της ταινίας. Ο Clarke συνέβαλε ενεργά και ουσιαστικά και στην παραγωγή του φιλμ .

 

 

‘Somewhere between hypnotic and immensely boring.’

Αν κρίνουμε από τα γραφόμενα των New York Times οι πρώτες εντυπώσεις των κριτικών για το διαστημικό έπος του Kubrick δεν ήταν και οι καλύτερες εκείνη την εποχή. Δεν ήταν και λίγοι εκείνοι που στο φινάλε σηκώθηκαν από τις θέσεις τους και ζητούσαν από τους συναδέλφους τους να εξηγήσουν τι στο διάολο μόλις είχαν παρακολουθήσει. Προφανώς με τα χρόνια οι εντυπώσεις αυτές ‘εξελίχθηκαν‘ και πλέον το 2001 θεωρείται ως ένα από τα απόλυτα αριστουργήματα του Κινηματογράφου.

Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του σκηνοθέτη Woody Allen για το πως επέδρασε επάνω του αυτή η ταινία …

 

Ακόμη και το ,όχι ιδιαίτερα ανοιχτόμυαλο, Βατικανό ανακήρυξε την Οδύσσεια ως μια από τις κορυφαίες ταινίες όλων των εποχών !

Στο 2001 a Space Odyssey ο Kubrick δίνοντας ‘ζωή‘ σε ένα κονσερβοκούτι μας κάνει να αναλογιστούμε την δική μας θνητότητα, την προέλευση και την εξέλιξη μας. Λειτουργεί ως ένας εξαίρετος ‘φιλόσοφος‘ και μας αναγκάζει να αναρωτηθούμε για το επόμενο βήμα.  Ίσως τελικά ήρθε ο καιρός να αφήσουμε πίσω την θνητή μας σάρκα και να περιπλανηθούμε ανάμεσα στα αστέρια ως μια μορφή καθαρής και αγνής νοημοσύνης.

Στο τέλος ο HAL ήθελε να επιτύχει ακριβώς το ίδιο πράγμα που επιθυμούμε και εμείς :

‘I am putting myself to the fullest possible use, which is all I think that any conscious entity can ever hope to do.’